تاثیرات جنگ بر زیرساخت و اقتصاد سوریه

در این مقاله از دفتر تجارت ایران و کشورهای عربی زیرساخت های موجود در کشور سوریه را در قبل و بعد از مقابله با تروریسم بررسی می کنیم که برای برقراری مناسبات تجاری و مبادله کالا و ارائه خدمات، نقش کلیدی دارند. 

مواردی که در ادامه این مقاله خواهید خواند:

• وضعیت شهرهای سوریه قبل و بعد از جنگ
• آمار میزان تلفات انسانی و آوارگان
• آمار ویرانی شهرهای مختلف کشور سوریه
• تاثیرات جنگ سوریه بر بخش مسکن
• تاثیرات جنگ سوریه بر بخش بهداشت و درمان
• آمار تلفات و میزان خسارات به کادر درمان و بیمارستان ها

و سایر آمار و بررسی هایی که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.

 

تاثیرات جنگ بر کشور سوریه

با شکست نیروهای داعش در عراق و سوریه، فصل نوینی در حیات سیاسی سوریه آغاز شد. اکنون سوریه با چالشهای مهمتر از دوره مبارزات علیه استیلای داعش روبه روست و آن بازسازی ویرانی های ناشی از بیش از ۱۰ سال جنگ خانمان سوز داخلی و خسارت هایی است که در این دوره بر پیکره این کشور وارد شده است.

 

سوریه برای دوره بازسازی نیاز به برنامه و سرمایه گذاری دارد. بازسازی مناطق ویران شده به ویژه در شهرهای بزرگ همچون دمشق و حلب و دیگر شهرهای آن چون حمص، ادلب و دیرالزور و قصبات و استقرارگاه های روستایی، کاری زمانبر و نیازمند سرمایه گذاری است. چالش های پیشروی دولت سوریه برای دوره بازسازی در گام نخست استقرار حاکمیت ملی است که بتواند زمینه بازگشت حدود ۵ میلیون آواره سوری در کشورهای همسایه سوریه مانند ترکیه، اردن، لبنان و کشورهای اتحادیه اروپا را فراهم سازد.

تجربه جهانی نشان داده است که دوران بازسازی، دشوارترین مرحله حیات سیاسی یک کشور جنگ زده است.

سوریه از نظر موقعیت جغرافیایی با دسترسی به سواحل شرق مدیترانه میتواند دسترسی به آبهای مدیترانه را برای کشورهای آسیایی فراهم آورد و از موقعیت خوبی برای ورود و سرمایه گذاری برخوردار است.

وضعیت شهرهای سوریه قبل و بعد از جنگ

طبق گزارش های یونیسف و تصاویر ماهواره ای منتشر شده از استان های سوریه، ۱۱ استانی که به صورت مستقیم تحت تأثیر جنگ قرارگرفته اند، عبارتند از: الحسکه، الرقه، القنیطره، ادلب، حلب ،حماهه، حمص، درعا، دیرالزور، ریف دمشق و دمشق (۲۰۱۶.Humaniarian Response Plan)

آسیب های وارد شده به این ۱۱ استان، موجب مهاجرت های داخلی، از بین رفتن بازارهای محلی در این مناطق، افزایش هزینه های غیرمستقیم جابجایی کالا و خدمات و استقرار آنها، افزایش ناامنی ها و کاهش همبستگی ملی در کل سوریه شده و استان های دیگر را به صورت غیرمستقیم تحت تأثیر قرار داده است. پس ثبات و احیاء این ۱۱ استان، کشور سوریه را به سمت ثبات و رشد سوق میدهد. محدوده زمانی بررسیها فاصله سالهای  ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۷ را پوشش میدهد، چراکه جنگ در سوریه از اواسط سال ۲۰۱۱ شروع و تا هم اکنون ادامه پیدا کرده است.

جنگ در سوریه صدمات زیادی به این کشور وارد کرده است بهطوری که در ۱۰ شهر مورد مطالعه حدود ۲ درصد از بخش ساختمان و مسکن به طور کامل تخریب شده است و حدود ۷۱درصد نیز به طور جزئی آسیب دیده است .

این جنگ بین ۴۰۰.۰۰۰(UN,April 2016) تا ۴۷۰.۰۰۰ (Syrian Center For Policy Research, Feburary 2016) کشته داشته است و بیش از نیمی از جمعیت کشور، پناهنده و آواره شده اند. برآوردها نشان میدهد که از سال ۲۰۱۱ تا پایان ۲۰۱۷ مجموع خساراتی که در تولید ناخالص داخلی سوریه ایجاد شده است (هزینه فرصت از دست رفته) حدود ۷۷۰میلیارد دلار است که این رقم چهار برابر تولید ناخالص داخلی سوریه در سال ۲۰۱۰ میباشد.

میزان تخریب ها در استان های صدمه دیده با یکدیگر متفاوت میباشد، به طور مثال استان دیرالزور بیشترین تخریب کامل را داشته است(۱۰درصد) و تدمر بیشترین خسارت جزئی را داشته است (۳۲.۸ درصد) استان حلب نیز با  ۷.۵ درصد تخریب کامل واحدهای مسکونی و ۲۳.۳درصد تخریب جزئی، از جمله مناطقی است که تحت تأثیر مستقیم جنگ قرار گرفته اند.(www.statista.com)

خسارت ها به ویژه در بخش بهداشت و درمان بسیار بالا برآورد شده است. گزارش‌ها نشان میدهد که حدود نیمی از امکانات پزشکی در ۸ استان ذکر شده تا حدودی آسیب دیده اند و حدود ۱۶درصد نیز به طور کامل آسیب دیده و تخریب شده اند. در بخش آموزش نیز خسارت های مشابه ی ایجاد شده است(۵۳درصد تا حدودی آسیب دیده و ۱۰درصد به طور کامل تخریب شده است). شواهد همچنین حاکی از این است که تخریب فیزیکی در بخش زیرساخت های برق نیز شدید بوده است. اما این آسیب ها به طور کامل ویرانگر نبوده است. تمام سدهای هیدروالکتریک و ۶ واحد از ۱۸نیروگاه برق در حال کار هستند و ۴نیروگاه برق تا حدودی آسیب دیده اند و یک نیروگاه هم به طور کامل تخریب شده است. تأثیرات جنگ بر حوزه اقتصاد به ویژه در بخش هیدروکربن‌ها ویرانگر بوده است. به طوری که سهم نفت در تولید داخلی در طی جنگ ،۹۳درصد کاهش یافته است و در بخش اقتصاد غیرنفتی به دلیل نابودی برخی زیرساخت ها، کاهش دسترسی به سوخت و برق، اختلال در تجارت و غیره حدود ۵۷درصد کاهش داشته است. تولیدات هیدروکربنی از ۳۸۳.۰۰۰ بشکه در روز در سال ۲۰۱۰ به ۱۰.۰۰۰ بشکه در روز در سالهای ۲۰۱۵ و ۲۰۱۵ کاهش یافته است که بیشتر به دلیل کنترل داعش بر بیشتر مناطق نفتی بوده است. بخش تولیدات کشاورزی نیز به دلیل آسیب دیدن سیستم آبیاری و کمبود نیروی کار و ورودی هایی همچون بذر، کود، آفتکش ها و سوخت ، خسارات قابل توجهی دیده است.

در حال حاضر اقتصاد سوریه از کمبود دو عامل کلیدی رنج میبرد یکی از بین رفتن و کاهش شدید ذخایر ارزی و دوم بدهی های بالای عمومی. که این دو ناشی از جنگ و تحریم‌های بین المللی است که باعث شده صادرات سوریه ما بین سالهای ۲۰۱۰ تا  ۲۰۱۵ حدود ۹۲ درصد کاهش یابد. باید به این مسئله توجه داشت که اگرچه درگیری های کنونی تمام سوریه را تحت تأثیر قرار داده است اما شدت و تأثیر آن در همه جا یکسان نبوده است .نقشه زیر تغییرات ناشی از درگیری ها در مناطق مختلف را نشان میدهد. بخش بزرگی از سوریه درگیرهای با شدت پایین را تجربه کرده اند (بیش از ۷۰درصد مناطق جمعیتی) و اشکال متفاوتی از درگیری در مناطق مختلف وجود داشته است، از حملات هوایی تا در معرض توپخانه و گلوله باران قرار گرفتن. برای مثال استان رقه بیشتر در معرض حملات هوایی قرار گرفته است (بیش از ۲۰۰۰ از ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۵).

برآوردهای متعددی نیز از هزینه های بازسازی سوریه ارائه شده است به طور مثال بانک جهانی پیشبینی کرده است که حداقل ۲۲۶ میلیارد دلار لازم است تا دولت سوریه به شرایط عادی بازگردد(www.dailysabah.com). اما عمده پیشبینی ها هزینه هایی بین ۲۰۰تا ۳۵۰ میلیارد دلار را در برمی گیرد..(Delen &Flander) در همان سال نخست جنگ، آژانس امداد و نجات سازمان ملل گفته بود حداقل ۳۰سال زمان لازم است تا اقتصاد سوریه بتواند به شرایط پیش از ۲۰۱۱ بازگردد و حال با گذشت شش سال از آن زمان ،هزینه بازگشت سوریه به شرایط عادی بدون تردید بسیار بیشتر و سخت‌تر خواهد بود.

تاثیرات جنگ سوریه بر بخش مسکن

سوریه کشوری با سطح بالای شهرنشینی است. پیش از جنگ سوریه به سرعت در حال شهری شدن بود به طوری که ۵۶ درصد از جمعیت کشور در مناطق شهری ساکن بودند. دمشق و حلب از بزرگترین شهرهای سوریه هستند که ۳۷ درصد جمعیت شهری و ۲۰درصد از جمعیت کل کشور را در خود جای داده اند. بر اساس اطلاعات سرشماری سال ۲۰۱۰ در سراسر سوریه ۴.۱۲۸.۳۹۲ واحد مسکونی در ۱۴ استان کشور وجود داشته است. سهم بخش مسکن ۸ استان تحت بررسی در همان سال ۲.۸۸۱.۳۹۲ واحد مسکونی بوده است. (The Toll of War, 2017) جدول زیر تعداد مسکن های موجود پیش از شروع درگیری ها و همچنین میزان خسارات وارد شده به ۱۰شهر مورد مطالعه را نشان می دهد. ‌

ساختمان های آسیب دیده در سوریه را میتوان به سه دسته تقسیم کرد:

دسته اول: خانه هایی که به طور کامل نابود شده اند و دیگر قابل استفاده نیستند. این ساختمان ها اغلب در مناطق مسکونی غیردولتی قرار دارند.

دسته دوم: خانه هایی که بخش هایی از آنها آسیب دیده است. این ساختمان ها به  طور موقت غیرقابل استفاده هستند و نیاز به بازسازی دارند. این دسته از ساختمان ها عمدتاً در مناطق دولتی و در حومه شهر در قسمت مناطق غیردولتی واقع شده اند.

دسته سوم: در این دسته به ساختمان آسیبی وارد نشده است اما به دلیل دیگری غیرقابل استفاده شده است؛ به طور مثال زیرساخت های آب، فاضلاب، برق، تلفن و امثال آن آسیب دیده است.

طی جنگ و بحران سوریه، سهم مسکن از تولید ناخالص داخلی از ۱۲۸میلیون دلار (۶۴میلیارد لیر) در سال ۲۰۱۱ به ۳۴ میلیون دلار(۱۷ میلیارد لیر در سال ۲۰۱۵ کاهش یافت؛ این یعنی، این بخش با کاهش ۷۳ درصدی در طول بحران مواجه بوده است. درحالیکه این بخش پیش از شروع بحران، رشد حدوداً  ۲۰ درصدی داشته است.

 

تاثیرات جنگ سوریه بر بخش بهداشت و درمان

پیش از جنگ، ظرفیت زیرساخت های فیزیکی در مراقبت های بهداشتی پایین‌تر از متوسط آن در خاورمیانه بود. مابین سال های ۲۰۰۵تا ۲۰۱۰ نرخ تخت بیمارستان از  ۱.۴ به ۱.۵ در هر هزار نفر افزایش یافت ولی با این وجود هنوز از میانگین نرخ آن در منطقه MENA که ۱.۶ است پایین‌تر است (WDI,2017)به گفته وزارت بهداشت ،۴۹۸بیمارستان در سال ۲۰۱۰در کل سوریه وجود داشته است (۲۰۱۱ ,MOH).‌بیمارستان های سوریه از درگیری ها مصون نمانده اند و آنها به ویژه هدف حملات و استفاده نظامی قرار گرفته اند. این حملات منجر به کشته شدن ۷۶۸ پرسنل پزشکی سوریه بین مارس ۲۰۱۱ تا جولای ۲۰۱۶ شده است و از هر ده مرکز بهداشتی (بیمارستان ها، مراکز پزشکی، کلینیکها و )… ۶ مورد در ۱۰ شهر مورد مطالعه تا فوریه ۲۰۱۷به اشکال مختلف آسیب دیده اند؛ به طوری که زیرساخت های بخش بهداشت و درمان در شرایط سختی قرار دارد. در ۸ شهر از ۱۰ شهر، بیش از نیمی از امکانات درمانی و بهداشتی به اشکال مختلف تحت تأثیر درگیری ها قرار گرفته اند. بهطور کلی، ۱۶ درصد از تمام مراکز بهداشتی به طور کامل تخریب شده اند و ۴۲درصد آن تا حدودی آسیب دیده است .

بازسازی این بخش به دلیل نیازمندی های شدید و بروز بیماری های مزمن و واگیردار از اولویت های سوریه می باشد. وضعیت بهداشت و سلامت در استانهای مختلف، متفاوت است. وضعیت بهداشت در استان حماهه مطلوب است و تعداد مراکز بهداشتی موجود با جمعیت آن متناسب است. اما در مقابل، استان های حمص و قنیطره بدترین وضعیت بهداشت را دارند و ساکنین این مناطق از کمبود پزشکان متخصص، دارو و مراکز درمانی رنج میبرند. مناطق روستایی جنوب حلب مانند الزربه، تلالضمان، بنان و الحاجب و قسمت شرقی این شهر تقریباً به طور کامل از خدمات پزشکی محروم هستند. ‌

وضعیت بهداشت و درمان بعد از جنگ

در سال ۲۰۱۱ شوک منفی بزرگی در بخش بهداشت و درمان به وجود آمد که به علت هدف قرار گرفتن بسیاری از بیمارستان ها، مراکز بهداشتی و آمبولانس ها بود و منجر به خارج شدن بسیاری از مراکز بهداشتی از فرایند خدمت رسانی شد. در گزارش سازمان بهداشت جهانی، وضعیت بیمارستان ها و مراکز بهداشتی از جنبه های گوناگونی از جمله شرایط درمانی، دسترسی و نحوه فعالیت آن مورد بررسی قرار گرفته است. بیمارستان های مورد مطالعه قرارگرفته شامل ۹۹ بیمارستان وابسته به وزارت بهداشت و ۱۴ بیمارستان وابسته به وزارت علوم هستند که سهم عمده خدمات پزشکی در سوریه را تشکیل میدهند. این گزارش ها نشان میدهند که  ۳۹ درصد از بیمارستان ها (۴۴ بیمارستان) آسیب دیده اند (۱۲ درصد تخریب کامل ،۲۷ درصد آسیب جزئی) و  ۶۱ درصد از بیمارستان ها (۶۹ بیمارستان) در شرایط مناسبی قرار دارند. (Assisstance Coordination Unit, 2017) برخی از بیمارستان هایی که به طور کامل تخریب شده و خسارت بسیار زیادی داشتند به طوریکه باعث شده بود قادر به ادامه فعالیت نباشند، عبارتند از: بیمارستان های حومه دمشق (دوما، حرستا، داریا)، بیمارستان های استان حلب (الکندی الجامعی، زاهی أزرق، عزاز الوطنی، ابن خلدون للأمراض النفسیۀ) و در استان حمص (بیمارستان القصیر، بیمارستان الوطنی) و بیمارستان های استان دیرالزور (الفرات، الأطفال) و بیمارستان جاسم در استان درعا. اکثر مراکز سلامت و بیمارستان های عمومی آسیب دیده در استان های الحسکه، الرقه، دیرالزور، ریف دمشق، درعا، حمص و حماه قرار دارند که دسترسی به آنها بسیار سخت بوده و امکان ارائه کمک های بشر دوستانه نیز تقریباً غیرممکن بوده است.

داده های مربوط به تعداد پزشکان، پرستاران و سایر کارکنان بخش درمان که در اثر درگیری ها فرار کرده اند بسیار محدود است اما بنا به گفته پزشکان حقوق بشر حداقل ۱۵۰۰ نفر از جمعیت ۳۰.۰۰۰ نفری پزشکان، این کشور را ترک کرده اند. به طور مثال، در شهر حلب در همان ابتدای درگیری ها ۳۰۰۰ پزشک این شهر را ترک کردند و تا سال ۲۰۱۴ کمتر از ۷۰پزشک هنوز در شهر حضور داشتند. (۲۰۱۵,PHR)

سازمان های تابعه سازمان ملل متحد و سایر سازمانهای غیردولتی که در سوریه مشغول فعالیت هستند از کمبودشدید متخصصان و پزشکان بهویژه کمبود شدیدی در ارتباط با پزشک زنان(مخصوصاً متخصص زایمان) گزارش دادهاند.

وضعیت بخش بهداشت در استان های مختلف سوریه

میزان آسیب به زیرساخت های بخش درمان و بهداشت در ۱۰ شهر مورد مطالعه بسیار متفاوت است. بهطور مثال در حلب ۱۴ بیمارستان و ۵۷ مرکز پزشکی تا دسامبر ۲۰۱۶ از بین رفته است که این میزان  ۳۵ درصد زیرساخت‌های بخش بهداشت و درمان پیش از شروع درگیری ها در حلب میباشد. علاوه بر شهر حلب خسارت ها در رقه و دیرالزور نیز بسیار گسترده بوده است. به طوری که تا فوریه ۲۰۱۷ در این دو شهر، تقریباً از هر ده مرکز بهداشتی و درمانی ۹ مرکز دچار آسیب شده است. در دیرالزور مراکزی که آسیب جزئی دیده است به ۸۰ درصد میرسد و در رقه این رقم به ۷۹ درصد میرسد. زیرساخت های بخش بهداشت و درمان شهر ادلب نیز خسارت های شدیدی متحمل شده است. به طوری که تا فوریه  ۲۰۱۷ از هر ده مرکز بهداشتی ۸ مورد آن به نحوی دچار آسیب شده است.

تا فوریه ۲۰۱۷ حدود ۵۴ درصد بیمارستان ها، ۶۸ درصد از کلیه مراکز پزشکی و ۵۱ درصد از تمام کلینیک ها در ده شهر مورد بررسی دچار خسارت و آسیب شده اند. از لحاظ میزان خسارت ها میان بیمارستان های دولتی و خصوصی تفاوت های قابل ملاحظه ای وجود دارد. به طوری که تا فوریه  ۲۰۱۷ تقریباً ۶۰ درصد بیمارستان های دولتی (۱۱ درصد تخریب کامل، تقریباً ۴۰ درصد تا حدودی تخریب شده) و ۴۸ درصد بیمارستان های خصوصی (۹ درصد تخریب کامل، تقریباً ۴۰درصد تا حدودی تخریب شده) در ده شهر مورد بررسی، دچار آسیب و خسارت شده اند.

(The Toll of War,2011:p39)